تنبیه بدني؛ هرگز

وقتي سخن از «تنبيه» به ميان مي آيد، اولين چيزي كه به ذهن مي رسد معناي «انضباط» است. در نتيجه بعضي از افراد تنبيه را با انضباط و اطاعت كوركورانه مترادف مي دانند. يعني معتقدند كه انضباط در سايه اطاعت كوركورانه به دست مي آيد و منضبط كسي است كه بدون اظهارنظر، دستور مافوق خود را اجرا نمايد.متأسفانه بسياري از والدين و مربيان نيز همين فرض ها را پذيرفته اند و معتقدند اگر كودك از آنها اطاعت محض كند، كودكي منظم و سر به راه بوده و در غير اينصورت بايد تنبيه گردد. به عقيده آنان ترس از تنبيه، كودك رابه اجراي وظايف معين وامي دارد و مانع از انجام كارهاي خلاف مقررات مي گردد.
درست است كه تنبيه اثر فوري دارد و كودك را از ادامه تخلف باز مي دارد ولي او را نسبت به زشتي كار، آگاه نمي سازد بنابراين اصلا اثر تربيتي ندارد گذشته از اين كه اثرات منفي زيادي نيز بر روح و روان كودك باقي مي گذارد. اصول تربيت اقتضا مي كند كه آدمي عمل خلاف را نه از ترس تنبيه، بلكه به صرف خلاف بودن آن مرتكب نشود و تنها براي اين كه وجدانش از ارتكاب به گناه مبرا باشد، از انجام آن سر باز زند پس تنبيه، در درازمدت عملا رفتار تنبيه شده را از خزانه رفتار حذف نمي كند و توفيق موقتي آن به بهاي گزاف كاهش كارآمدي كلي فرد و خوشوقتي او تمام مي شود.«تنبيه» در درازمدت بي تأثير است. چنين به نظر مي رسد كه تنبيه صرفاً رفتار ناشايست را پس مي زند و زماني كه ديگر تهديد تنبيه وجود نداشته باشد، نرخ پاسخ، به ميزان اوليه باز مي گردد. بنابراين، گرچه تنبيه اغلب خيلي مؤثر به نظر مي رسد، اما در واقع اثري ناپايدار برجاي مي گذارد. دلايل روانشناسان براي نامناسب بودن تنبيه از قرار زير مي باشد:

آثار جسمي- روحي:

تنبيه آثار جانبي و هيجاني نامطلوب بر جسم باقي مي گذارد. كودك تنبيه شده مي ترسد و حتي گاهي اين ترس خود را به محرك هاي مختلفي كه هنگام تنبيه شدن حضور دارند نيز تعميم مي دهد.

بي اثر بودن آن:

تنبيه به كودك نشان مي دهد كه چه كار نكند، نه اين كه چه كار بكند. در قياس با تقويت و تشويق، تنبيه عملا هيچ گونه اطلاعاتي در اختيار ارگانيسم قرار نمي دهد.

اثر معكوس تربيتي:

تنبيه علاوه بر اينكه اثر مثبت تربيتي ندارد صدمه زدن به ديگران را توجيه مي كند. وقتي كه كودكان تنبيه مي شوند، تنها چيزي كه مي آموزند، اين است كه در بعضي موقعيت ها صدمه زدن به ديگران جايز است.

تقويت امكان تكرار عمل اشتباه:

چنانكه كودك با قرار گرفتن در موقعيتي كه بتواند رفتار قبل خود را كه به خاطر آن تنبيه شده است، انجام دهد و براي آن تنبيه نشود، ممكن است آن رفتار را دوباره انجام دهد و در غياب عوامل تنبيه كننده دست به اقدام مجدد بزند چرا كه او آموخته است در حضور عوامل تنبيه كننده رفتارهاي ناشايست را واپس بزند، اما دليلي نمي بيند كه در غياب آنان اين رفتارها را انجام ندهد چون به دليل ناشايست بودن واقف نگرديده است.

ايجاد پرخاشگري:

تنبيه، شخص تنبيه شده را نسبت به عامل تنبيه كننده و ديگران پرخاشگر مي كند خود اين رفتار نيز موجب بروز مشكلات ديگري مي گردد چنانكه مشاهده مي شود افرادي كه از سوي مراجع كنترل كننده در جامعه كه تنبيه را به عنوان وسيله اصلي كنترل به كار مي برند، افراد بسيار پرخاشگري هستند و مادام كه تنبيه يا تهديد تنبيه براي كنترل رفتار آنان به كار مي رود، هم چنان پرخاشگر باقي خواهند ماند.

عدم اصلاح پاسخ فرد به عوامل بيروني:

تنبيه، اغلب يك پاسخ نامطلوب را جانشين پاسخ نامطلوب ديگر مي سازد و به صورت غيرمستقيم به فرد عمل نامطلوب ديگري مي آموزد مثلا كودكي كه به دليل ريخت و پاش كردن اسباب بازي هايش تنبيه مي شود، كودكي بهانه جو و گريه كن بار مي آيد.
افراد به طور غريزي به كسي كه رفتارشان آنها را مي آزارد، حمله مي كنند، شايد نه به صورت فيزيكي، بلكه با انتقاد، عدم تأييد، سرزنش يا تمسخر بنابراين تنبيه تنها به صورت جسمي و فيزيكي نيست بلكه به صورت زباني و روحي هم ممكن است نمايان گردد.
وقتي كه والدين فرزند خود را به دليل اين كه به كودكي كوچك تر كمك كرده، تشويق مي كنند، يا به دليل اينكه نمره 20 گرفته به او مقداري پول مي دهند، در واقع تقويت كننده مثبت را به كار برده اند، تقويت كننده ها ممكن است شامل موارد اجتماعي (مانند: تشويق، محبت و...) يا غيراجتماعي (مانند: چيزهاي ملموس، امتيازات خاص و...) باشند.
البته قابل ذكر است كه معمولا والدين ناخودآگاه و به طور غيرعمدي رفتار كودك خود را تقويت مي كنند هرگاه والدين تسليم گريه ها يا خواسته هاي غيرمنطقي كودك شوند، نه تنها رفتار خلاف كودك را از بين نبرده اند بلكه همان رفتاري كه قصد از ميان بردنش را داشتند، تقويت كرده اند. بنابراين ما مي توانيم به جاي تنبيه از تقويت كننده هاي مثبت و منفي استفاده كنيم و كودكمان را به رفتار درست وادار نماييم، هرچند اين روش در آغاز وقت گير به نظر مي رسد، ولي زماني كه چندين بار در مقابل رفتار ناخوشايند كودك مقاومت شود، آنان ياد خواهند گرفت رفتارهايي را كه والدين يا مربي به آن بي توجه هستند، سريع ترك كنند.

اثرات مخرب تنبيه

نابودي حس ابتكار كودك:

كودكاني كه مورد تنبيه (چه بدني و چه كلامي و روحي) قرار مي گيرند در دوران بلوغ و پس از آن يا در مقابل هيچ مقامي اطاعت نمي كنند و عصيانگر مي شوند و يا آمادگي توسري خوردن يا فرمانبري محض را پيدا مي كنند و ناخودآگاه به انسان هايي تبديل مي شوند كه در آينده فقط تنبيه مي تواند مانع انجام كارهاي خلاف آنان گردد و معمولا انسان هايي خواهند شد كه صحبت هاي منطقي ديگران را يا نمي شنوند و يا اصلا تحمل حرف هاي منطقي را نخواهند داشت.

تقليد از روش تنبيهي والدين:

كودكاني كه به هر نحوي مورد تنبيه بدني يا كلامي والدين قرار مي گيرند در آينده بسيار نزديك امكان دارد همان روش ها را براي تربيت كودكان خود به كار ببرند بدين ترتيب بدرفتاري با كودكان از نسلي به نسل ديگر منتقل خواهد شد.

پرهيز و دوري كودك از تنبيه كننده اش:

اين امر نيز يك اصل در روانشناسي است. انسان از كسي كه او را مورد اعتراض يا آزار قرار مي دهد همواره روگردان خواهد بود و در صورت ادامه تنفر و گريز بوجود مي آيد عواقبي مانند فرار از خانه يا مدرسه هم مي تواند از نتايج اين امر باشد.

تخريب شخصيت كودك:

همانگونه كه تنبيه بدني عواقب جسمي در پي دارد تنبيه هاي كلامي و روحي باعث از هم پاشيدن شخصيت كودك شده رفتارهاي پرخاشگرانه، عدم تشخيص صحيح از غيرصحيح، پناه بردن به دروغ و... را منجر مي گردد.
امام علي(ع) نيز تنبيه غيربدني را در مواقعي لازم دانسته اند و در جواب مردي كه از فرزند خود به حضرت شكايت مي كرد، فرمودند: فرزندت را نزن و براي ادب كردنش از او قهر كن، ولي مواظب باش قهرت طول نكشد و هرچه زودتر با او آشتي كن.
در روش تربيتي اسلام محبت، رحمت، احترام، عفو و بخشش هميشه مطلوب است و تندي و عتاب و خطاب و غضب نسبت به كودك نه تنها مطلوب نيست بلكه نهي هم شده است. شاهد اين مدعا اين است كه در سيره معصومين(ع) مشاهده نشده است كه آنها فرزندان خود را و يا كودكان ديگري را تنبيه كرده باشند. بطور كلي مي توان نتيجه گرفت كه هنگام تربيت كودكان هرگونه تشويق مثبت و منفي را بايد كنار بگذاريد البته بايد توجه داشت كه به رفتارهاي خوب كودك بايد بها داد و آنها را تشويق نمود در صورتي كه والدين و مربيان به صورت ناخودآگاه فقط در برابر رفتارهاي منفي واكنش نشان مي دهند. سپس نسبت به اخراج يا تنبيه موقت اقدام نماييد البته اين كار بايد با شرايط زير انجام گيرد.

اخراج موقت

مؤثرترين روش در اين مواقع اخراج يا تبعيد موقت است. قبل از هر چيز به خاطر داشته باشيد كه اخراج يا تبعيد موقت يك تنبيه نيست و نبايد آن را به اين منظور به كار ببريد. بلكه در نظر داشته باشيد كه با جدا كردن كودك از ديگران هم جلوي رفتار ناهنجار او را گرفته ايد و هم اينكه خطري متوجه كودك و يا ديگران نخواهد بود در ضمن چون اين روش تنبيه محسوب نمي شود و نمي توان آن را پاداش منفي محسوب كرد نتيجه بخش خواهد بود. اخراج 5 دقيقه اي بايد بدون هيچ گونه ملامت، سرزنش، دعوا و... و فقط با ترك صحنه و بي اعتنايي انجام گيرد در غير اين صورت اگر همراه با ملامت باشد اثرگذار نخواهد بود. هنگام به كار بردن اين روش بايد كاملا آرامش و خونسردي و سرعت عمل را حفظ كرد و دانست كه هدف اصلي جدا كردن كودك و قطع رفتار نامطلوب است. بعد از 5دقيقه نيز بايد كودك را بدون هيچ گونه توضيح و تفسيري صدا كنيد و از گفتن اين عبارت جدا بپرهيزيد: حالا مي توني از اتاق خارج بشي و يا حالا اجازه داري با برادرت بازي كني نگوييد كه چه كاري مي تواند انجام دهد يا انجام ندهد. خيلي ساده فقط بگوييد كه 5دقيقه تمام شد.
روش اخراج موقت به خاطر انعطاف پذيري فوق العاده، در بسياري از موارد قابل اجراست. مشخص است كه اخراج موقت به راحتي و به آساني در خانه قابل اجراست، اما با كمي ابتكار مي توانيد آن را با شرايط ديگر هم تطبيق دهيد؛ مثلا اگر به، گردش يا سينما مي رويد و عجله چنداني هم نداريد، مي توانيد خودرو را نگه داريد و بچه ها را از ماشين بيرون آوريد و آنها را 5 دقيقه در محل هاي جداگانه قرار دهيد. مطمئن باشيد اگر بچه ها براي رسيدن به، مهماني و... عجله داشته باشند اين مؤثرترين تنبيه براي آنهاست تا دوباره مرتكب اشتباه نشوند.
در چند جمله بايد گفت زمان و نحوه استفاده از تمام روشهاي تربيتي تابع ابتكار، قوه تشخيص و شناخت والدين و مربيان از اوضاع محيطي و شرايط روحي و رواني بچه ها است و والدين و مربيان بايد در تشخيص روش درست به بچه ها كمك كنند تشخيص اين كه چه كاري درست و چه كاري نادرست است.